ธรรมะในนิทาน (กะเหรี่ยงฤาษี)

คนบุญในสายสวนโมกข์คงคุ้นเคยกับนิทานไทยเรื่องหนึ่งที่ท่านพุทธทาสได้นำไปถ่ายทอดในรูปนิทานภาพไว้ในโรงมหรสพทางวิญญาณ  เล่าเรื่องตายายที่ปลูกถั่วปลูกงาให้หลานเฝ้า

วันหนึ่งมีอีกามาแอบกิน  เมื่อจะถูกตายายลงโทษเฆี่ยนตี เด็กเฝ้าไร่ก็ไปขอร้องให้นายพรานช่วยยิงอีกา  แต่นายพรานบอกไม่ใช่กงการอะไรของข้า  เด็กจึงไปขอให้หนูกัดสายธนูนายพราน  หนูก็ไม่ช่วย

เด็กออกขอความช่วยเหลือไปเป็นทอดๆ ก็ยังถูกปฏิเสธ  ทั้งบอกให้แมวไปช่วยกัดหนู  ขอให้หมาให้ไปกัดแมว  ขอให้ค้อนไปตีหมา  ให้ไฟไหม้ค้อน  ขอให้น้ำดับไฟ  ขอให้ตลิ่งพังใส่น้ำ  ให้ช้างพังตลิ่ง  ก็ยังไม่มีใครยอมให้ช่วยตามคำขอของเด็กเฝ้าไร่  ทุกคนต่างตอบว่า ไม่ใช่กงการอะไรของข้า

จนเขาไปเจอกับแมลงหวี่  แมลงตัวน้อยบอก ข้าจะไปตอมตาช้าง  ช้างเจอเข้าอย่างนั้นก็กลับคำบอกจะไปพังตลิ่ง  แล้วเรื่องราวก็ย้อนตามสายมาตามลำดับ จนในที่สุดอีกาก็บอกว่า ฉันจะไม่มาแอบกินถั่วงาในไร่อีก  ตายายก็ไม่ต้องทำโทษหลาน

ท่านพุทธทาสว่า นิทานเรื่องนี้เป็นตัวอย่างสอนธรรมอย่างชัดแจ้งในเรื่อง อิทัปปัจจยตาปฏิจจสมุปบาท อันว่าด้วยเรื่องความเกี่ยวโยงสืบเนื่องเป็นวงจรของสิ่งเกิดขึ้นตามเหตุปัจจัย ดังที่กล่าวว่า เพราะสิ่งนี้มี สิ่งนี้จึงเกิด  เมื่อเราเห็นว่าเหตุมาจากไหน  ดับที่เหตุเสียได้สายแห่งทุกข์ก็ไม่เกิด

เรื่องนี้ทำให้นึกไปถึงนิทานพื้นบ้านอีกเรื่องที่ได้ยินได้ฟังจากผู้เฒ่าชาวกะเหรี่ยงแถวแม่จันทะ (ตาก)

นิทานจากคำเล่านั้น ดูจะต่างจากนิทานในหนังสือซึ่งเป็นเรื่องแน่นอนตายตัวตามตัวอักษร  แต่นิทานที่ฟังนั้น ลีลา สำนวน ไหวพริบ จังหวะจะโคนของคนเล่ามีผลต่อความสนุกเพลิดเพลินและการสื่อสารเรื่องราวอย่างมาก  นิทานเรื่องเดียวกันสนุกเร้าใจไม่เท่ากันเมื่อเล่าจากคนละคน

ผู้เฒ่าโจป่องเป็นชาวกะเหรี่ยงที่ถือลัทธิฤาษี ไว้ผมยาวเกล้ามวยไว้เหนือหน้าผาก แกใช้ภาษาไทยได้จำกัด  แต่เพียงเท่านั้นคนฟังก็รับรู้ได้อย่างไม่กังขาเลยว่าแกมีปฏิภาณของการเป็นนักเล่าเรื่องอยู่อย่างเต็มเปี่ยม

นิทานถูกเปิดเรื่องที่เจ้านกสีขาว บินเก่ง ชอบกินปลา บินมาเหนือบึงน้ำ  มันมีชื่อในภาษากะเหรี่ยง แต่ผู้เฒ่าไม่รู้ชื่อเรียกในภาษาไทย  จากที่แกบรรยายลักษณะ คนฟังอนุมานได้ว่าเป็นนกกระยาง

มันบินมาเหนือบึงน้ำ แล้วขี้รดลงในบึง  ปลาตัวหนึ่งหลงกลขึ้นมาฮุบเหยื่อ ก็ถูกนกสีขาวโฉบจิกตัวได้

แมวดำตัวหนึ่งมาขอกิน  นกสีขาวบอก แมวดำมอมแมมเช่นเจ้าไม่คู่ควรกับปลาตัวนี้ เราต้องมอบให้ผู้ที่สูงส่งที่สุด

ว่าแล้วนกก็คาบปลาตัวนั้นขึ้นไปบนฟ้า จะเอาไปมอบให้ดาว

เมื่อถึงฉากที่เป็นบทสนทนาผู้เฒ่านักเล่านิทานก็จะพูดในน้ำเสียงของตัวละครนั้น ๆ

รู้ความประสงค์ของนกแล้ว  ดาวบอกเราสูงส่งและมีแสงเรืองรองชวนมองก็จริง แต่พอถึงคืนจันทร์กระจ่างก็กลบแสงเราหมดเลย

นกคาบปลาต่อไปหาจันทร์  จันทร์บอกเราส่องแสงจรัสฟ้า จ้ากว่าดาว  แต่เพียงเมฆมาบังเราก็หมองหมดแสง

เมื่อนกคาบปลาไปจะมอบให้เมฆ  เมฆบอกเราเอาชนะแสงจันทร์ได้ก็จริง  แต่เราแพ้ลมซึ่งพัดมาทีไรเราแตกกระจายทุกที

ครั้นคาบปลาไปให้ลม ลมบอกกับนกว่า กับเมฆนั้นเราพัดได้หมดทั้งฟ้า  แต่พัดเท่าใดจอมปลวกไม่เคยหวั่นไหว

นกจำต้องคาบปลากลับลงมาสู่ดิน  เอาไปให้จอมปลวก  จอมปลวกขอบใจ แต่ไม่อาจรับไว้  บอกว่าฉันไม่เคยหวั่นไหวต่อวายุก็จริง  แต่เจอควายเข้าก็กระจุยทุกคราว

นกคาบปลาจะเอาไปให้ควาย  ควายรับว่าตนมีกำลังทลายจอมปลวกได้สบาย แต่ก็แพ้เส้นเชือกที่สนตะพายอยู่

นกเอาปลาไปหาเชือก  เชือกบอกฉันผูกควายอยู่  แต่หนูชนะฉัน โดนหนูกัดฉันขาดกระจุย

ถึงตอนนี้คนฟังคงเริ่มเห็นเค้าตอนจบของนิทานพื้นบ้านกะเหรี่ยงเรื่องนี้แล้ว

หลังจากคาบปลาไปถึงไหนต่อไหน สุดท้ายนกก็เอาปลาตัวนั้นไปให้แมวที่อยากได้แต่แรก

ผู้เฒ่าโจป่องออกตัวอย่างถ่อมตนว่า แกเองก็ไม่รู้หรอกว่านิทานกะเหรี่ยงเรื่องนี้สอนเรื่องอะไร  เพียงแต่ฟังคนเก่าคนแก่เล่าต่อกันมา และสอนว่าทุกสิ่งในโลกล้วนเกี่ยวข้องสัมพันธ์กันเป็นวงจรลูกโซ่

และก็คงพอเทียบเคียงได้กับนิทานไทยเรื่องตายายปลูกถั่วปลูกงาให้หลานเฝ้า

ลึกลงไปจากเรื่องราวที่เล่าสู่กันฟังเพื่อความสนุกรื่นรมย์  นิทานพื้นบ้านทั้งสองเรื่องนี้ ยังแฝงนัยด้วยการชี้ทางตัดขาดจากความทุกข์ ด้วยหลักอิทัปปัจจยตาปฏิจจสมุปบาท