พุทธทาสกับอำนาจในสังคมสมัยใหม่: อำนาจแพทย์

คงยังจำกันได้ว่า แพทย์นี่เองที่ทำให้ท่านนายกฯ ซึ่งเคยถูกคนบ่นกันทั้งเมืองว่าไม่ยอมฟังใคร  ไม่ว่าจะเป็นนัก…..ฯลฯ ท่านเถียงหมด  แต่พอแพทย์ซึ่งรักษาอาการหูอักเสบสั่งให้ท่านหยุดพูดเพื่อจะหยุดการฟัง ท่านนายกฯ ก็เชื่อโดยทันที ไม่มีโต้แย้งว่ารู้ไม่จริง รู้แต่ทฤษฎี  แล้วก็แพทย์อีกนั่นแหละที่ข่าวบอกว่า “อนุญาต” ให้ท่านผู้นำของเราเดินทางไปจีนได้ ท่านจึงได้ไป

อำนาจของแพทย์มาจากการที่คนทั้งหลายเชื่อว่า เป็น “ผู้รู้” ในสิ่งที่ผู้อื่นส่วนใหญ่ไม่รู้  และความรู้นั้นสามารถดลบันดาลให้มนุษย์พ้นทุกข์จากโรคภัยอันทรมานทั้งกายและใจได้  เป็นอาชีพเดียวที่เกี่ยวข้องกับมนุษย์ตั้งแต่ก่อนเกิดต่อเนื่องไปจนถึงหลังตาย  ในสังคมสมัยใหม่ แพทย์ยิ่งขยายอำนาจออกไปอีก  จากบทบาทของการเอาชนะโรคภัยไข้เจ็บ มาสู่การมีอำนาจจากการเป็นผู้กำกับการเกิด การเอาชนะความตาย  และเป็น “ผู้จัดการใหญ่” ให้ร่างกายมนุษย์มีรูปลักษณ์และคุณสมบัติตามที่เจ้าของต้องการ เช่น ไม่อ้วน ไม่แก่ ผิวขาว จมูกโด่ง เตะปิ๊บดัง ฉลาด จำเก่ง อารมณ์ดี ฯลฯ  บทบาทและอำนาจของแพทย์จึงเข้าไปอยู่ในวิถีชีวิตของคนในสังคมสมัยใหม่ทุกชั้นมากยิ่งกว่าอำนาจใดๆ โดยถูกตั้งคำถาม ตรวจสอบ สงสัยน้อยที่สุดด้วย  เพราะคนส่วนมากเชื่อกันว่า แพทย์คือผู้รู้ดีที่สุดในเรื่องจัดการกับชีวิตให้ปกติสุขและเป็นไปตามที่ตนเองต้องการ (ปรึกษาแพทย์ทุกครั้งที่…..)

ความเชื่อของคนส่วนมากนี้ ตรงกันข้ามกับโลกทัศน์ ความเชื่อของท่านอาจารย์พุทธทาส  ดังนั้น ท่านจึงเป็นคนไข้ที่ไม่มอบความวางใจให้ความรู้ของแพทย์อย่างเบ็ดเสร็จเท่าไรนัก  พระอุปฐากที่ดูแลรับใช้ใกล้ชิดเล่าไว้ในหนังสือว่า เมื่อนำยาที่แพทย์จัดไว้ไปถวายให้ฉัน  ท่านมักจะต้องถามก่อนว่า เป็นยาอะไร กินเพื่ออะไร  หรือเมื่อแพทย์สั่งว่า ห้ามฉันอาหารบางประเภท เพราะจะทำให้อาการโรคเก๊าท์กำเริบ ท่านก็จะต้องทดลองก่อนว่าจริงหรือไม่ เมื่อพบว่าจริงก็จะทำตาม  และเคยปรารภด้วยว่า แพทย์มักจะพูดขัดกันเอง จนไม่รู้จะเชื่อใคร  แสดงว่า ท่านวิเคราะห์ตรวจสอบความรู้ของแพทย์อยู่ตลอดเวลา  จึงไม่น่าแปลกใจว่าเหตุใด ท่านจึงมักจะเลิกฉันยาที่แพทย์แผนปัจจุบันจัดถวายอยู่บ่อยๆ ในโรคที่ท่านรู้จักหรือมีประสบการณ์ในการรักษามาก่อน  เช่น ฉันผักบุ้งรักษาเบาหวานแทนยาที่แพทย์จัดให้ ใช้สมาธิห้ามการไหลของเลือด ฯลฯ โดยยังไม่ต้องกล่าวไปถึงอาหารเสริมสุขภาพสมัยใหม่อีกจำนวนมากที่มีผู้หวังดีนำมาถวาย  แต่ท่านไม่เคยฉันเลย เพราะท่านเชื่อว่าสุขภาพที่ดีอยู่ในการดำเนินชีวิตของบุคคลผู้นั้นเป็นสำคัญ

อย่างไรก็ตาม ท่านมิใช่ผู้ต่อต้านหรือแสดงตนเป็นปฏิปักษ์กับการแพทย์สมัยใหม่ หากจำกัดขอบเขตอำนาจของแพทย์ด้วยท่าทีนิ่มนวล (อ่าน “ท่านอาจารย์พุทธทาส คนไข้ที่ผมได้รู้จัก : บันทึกจากแพทย์ผู้ถวายการรักษา / น.พ.นิธิพัฒน์ เจียรกุล) มิให้เกินเลยไปจากโลกทัศน์ ความเชื่อพื้นฐานของท่านอาจารย์  ท่านจึงเป็นผู้เลือกและตัดสินใจว่า จะให้แพทย์มีอำนาจในการรักษามากน้อยเพียงใด  ซึ่งท่านสามารถทำเช่นนี้ได้ มิใช่เพราะท่านอาจารย์มีความรู้ในการรักษาแบบพื้นบ้านเป็นอีกทางเลือกเท่านั้น  หากที่ลึกและสำคัญไปกว่านั้น คือ รากฐานความเชื่อทางพุทธศาสนาที่ว่า ชีวิตของมนุษย์นั้นปกติสุขได้จากการ “ปฎิบัติธรรม” ของบุคคลผู้นั้น มิได้เกิดจากแพทย์หรือบุคคลอื่นใด

โดยคำว่า “ปฏิบัติธรรม” ในที่นี้  หมายถึงการทำหน้าที่หรือมีวิถีชีวิตที่สอดคล้องไปกับกฎเกณฑ์ของธรรมชาติ (ธรรม) ได้แก่ กินอยู่พอเพียงอย่างเหมาะสมกับวัย ระบบนิเวศ (ฤดูกาล ผลผลิต ฯลฯ) ทำงาน ออกกำลังกาย มีความสัมพันธ์อันดีกับสรรพชีวิตอื่นและธรรมชาติ  ซึ่งตรงกับข้อเท็จจริงที่ว่าโรคสมัยใหม่ที่คร่าชีวิตหรือทำลายสุขภาพของคนเป็นอันมากในปัจจุบัน เกิดจากการละเลยต่อการปฏิบัติธรรมโดยนัยนี้  ไม่ว่าโรคมะเร็ง หัวใจ ไต เบาหวาน ตับแข็ง อุบัติเหตุ ฯลฯ คือกินอยู่ไม่เหมาะสม ไม่พอเพียง (จนไปก็เกิดโรค รวยไปก็เกิดโรค) เครียด ทุกข์ใจในชีวิต ประมาทและโรคจากสิ่งแวดล้อมเป็นพิษ ฯลฯ

ท่านพุทธทาสภิกขุ

ท่านเป็นผู้เลือกและตัดสินใจว่า จะให้แพทย์มีอำนาจในการรักษามากน้อยเพียงใด ด้วยรากฐานความเชื่อทางพุทธศาสนาที่ว่า ชีวิตของมนุษย์นั้นปกติสุขได้จากการ “ปฎิบัติธรรม” ของบุคคลผู้นั้น

ในโลกทัศน์ของชาวพุทธ  สุขภาพที่ดีของมนุษย์จึงมิได้เกิดจากการดลบันดาลของแพทย์เป็นหลักใหญ่ หากเกิดจากการกระทำ (กรรม) ทั้งทางกาย วาจา ใจ และการเรียนรู้ของบุคคลผู้นั้นต่อการกระทำของตนเองและผู้อื่น (สังคม ระบบนิเวศ) รวมทั้งอยู่ภายใต้วัฏแห่งการเกิด แก่ เจ็บ ตาย อันไม่อาจหลีกเลี่ยงได้ตามกาลเวลาอันควร  ความชราและความตายจึงมิใช่สิ่งน่ากลัวที่จะต้องไปต่อสู้หรือวิ่งหนี เพราะเป็นธรรมชาติอย่างหนึ่ง  ด้วยความเชื่อนี้ แพทย์จึงมีอำนาจอันจำกัดขอบเขต และถูกกำกับบทบาทด้วย “ธรรม”  เป็นเพียงผู้มาช่วยในภาวะที่กระบวนการตามธรรมชาติทำการเยียวยาไม่ได้-ไม่ทันการ หรือสร้างความทรมานมากและมีผลข้างเคียงอื่นๆ ที่เสี่ยงอันตรายโดยไม่จำเป็น (หูอักเสบของนายกฯ ก็อยู่ในกรณีนี้)  แพทย์จึงมีความสำคัญอย่างแน่นอน แต่มิใช่ผู้มีอำนาจสร้างหรือชี้ขาดสุขภาพที่ดีของบุคคลโดยลำพัง หรือเป็นผู้มีอำนาจนำมนุษย์ออกจากความกลัวแก่-กลัวตาย กลัวไม่สวย ฯลฯ ได้อย่างแท้จริงและโดยสงบ 

ช่วงสุดท้ายแห่งชีวิตของท่านอาจารย์พุทธทาส คือการแสดงโลกทัศน์ดังกล่าวให้เป็นรูปธรรม  ในวัย 87 พรรษา ท่านปฎิเสธที่จะ “หอบสังขารหนีความตาย” ด้วยการแพทย์สมัยใหม่ และปฎิเสธวิธีการรักษาสุขภาพหรือต่อชีวิตด้วยวิธีการอันใช้ทรัพยากรอย่างฟุ่มเฟือย  ท่านเคยปรารภกับพระผู้ใกล้ชิดว่า ไม่ควรนำทรัพยากรจำนวนมากมายมารักษาท่านซึ่งอายุมากแล้วเพียงคนเดียว เพราะมีผู้ต้องการและจำเป็นใช้และควรได้ใช้มากกว่าท่านอยู่อีกมาก

วิธีคิดทางสุขภาพแบบพุทธ จึงเชื่อมโยงไปถึงวิธีการจัดการสุขภาพ และระดับการใช้ทรัพยากรอย่างคำนึงถึงความสัมพันธ์กับสรรพชีวิตและปัจจัยอื่นๆ ในโลกใบนี้ด้วยเสมอ  ทำให้การแพทย์นำมาซึ่ง “สาธารณสุข” หรือความสุขของคนหมู่มากได้จริง  เพราะทุกคน ทุกส่วน ทุกสิ่งในชีวิต สังคม ธรรมชาติเข้ามามีส่วนเกี่ยวข้องด้วยทั้งหมด   มิใช่ “สาธารณทุกข์” เพราะมี “ผู้รู้” และใช้อำนาจจากความรู้นั้นตัดสินใจ กำกับและจัดการอยู่โดยลำพัง  เพราะ “อำนาจ” บนโลกทัศน์ที่ผิดพลาด ย่อมนำมาซึ่งการเอารัดเอาเปรียบเสมอ ทั้งในระดับชีวิต สังคม และระบบนิเวศ

ภาพประกอบ

• โดย Unknown – Courtesy of Santikaro, Liberation Park, CC BY-SA 3.0, ลิงก์